Persoonlijke ontwikkeling – een proces van bewustwording
Het ontwikkelen van onze persoon is het belangrijkste wat ons te doen staat in het leven. Daarmee wil ik helemaal niet zeggen dat alles om ‘nr. 1’, d.w.z. ‘ikke’ zou draaien. En ook niet dat het onbelangrijk zou zijn om iets te bereiken in de wereld. Betrokkenheid op anderen, vrienden, gezin of samenleving, is heel belangrijk. Maar de motor achter die betrokkenheid op anderen ligt in onszelf. ‘Geleidelijk aan zien we dat we in duizend vermommingen onszelf steeds weer tegenkomen op ons levenspad’ schreef Carl Gustav Jung*.
Persoonlijke ontwikkeling is een proces van bewustwording. het gaat erom dat we ons bewust worden van de innerlijke patronen die ons leiden – en van de manier waarop die patronen doorwerken in de buitenwereld. In dat proces worden die patronen minder dwingend en ontstaat vrijheid: de mogelijkheid om dingen anders te doen.
Wat is persoonlijke ontwikkeling?
Achter iedere actie in de buitenwereld zit een vergelijkbaar proces in onze innerlijke wereld. Bijvoorbeeld: Als ik besluit om eindelijk door te zetten met het schrijven van een boek, en het dit jaar nog af te maken, dan hoort daar een begeleidend innerlijk proces bij. In dit geval zou dat een proces kunnen zijn dat vertrekt vanuit een stilstand, bijvoorbeeld door te vluchten in dagelijks werk. In die stilstand ervaar ik een sluimerend ongenoegen, dat langzaam sterker wordt, tot op het niveau van frustratie. En uit die frustratie bouwt zich een boosheid op mezelf op, die weer tot een toenemende besluitvaardigheid leidt. Het resultaat is hopelijk een boek.
En dat laatste is heel fijn, maar niet waar het in een proces van persoonlijke ontwikkeling om draait. Persoonlijke ontwikkeling draait het focus van onze aandacht om: van resultaten in de buitenwereld naar de bewustwording van de achterliggende innerlijke motor. Als je geremd wordt omdat je regelmatig in een stilstand terecht komt, dan duw je je niet alleen maar over een horde heen, maar gaat ernaar kijken wat de innerlijke factoren zijn die je steeds weer die stilstand intrekken. Door je bewust te worden van die motor achter al je acties, komt een proces op gang van inzicht en zelfbevrijding.
Persoonlijke ontwikkeling en zelfkennis
Zelfkennis en zelfwaarneming (introspectie) zijn dus de enige en onvervangbare toegang tot dit proces. ‘Ken uzelve’ stond in de Apollo-tempel in Delphi. Dat valt niet mee. Onze zintuigen staan immers niet op ons innerlijk gericht maar op de buitenwereld. Die innerlijke motor die achter onze acties en waarnemingen zit, is ons het bekendste en het onbekendste tegelijk. Meestal beginnen we pas over onszelf te denken, op het moment dat we ergens tegen een muur oplopen. ‘Ik weet dat dit niet werkt, waarom doe ik het dan toch steeds weer?!” Dat soort frustratie is een typisch begin van een proces van persoonlijke ontwikkeling.
Crisis
Vaak begint een proces van persoonlijke ontwikkeling dus bij een crisis. Als het leven je flink op je neus geslagen heeft, moet je een persoonlijk antwoord gaan geven op je situatie: ‘Hoe ben ik hier terechtgekomen, waarom kan ik dit niet anders oplossen? En wat is de betekenis van wat er hier gebeurt?’
Soms is de aanleiding een ziekte, soms een relatiebreuk, een ontslag, een verliefdheid of een verhuizing. In ieder geval kom je er niet uit met je normale set van uitgangspunten en gewoontes. Je wordt gedwongen, of uitgenodigd als je het vriendelijker wilt zeggen, om je opnieuw in het leven te oriënteren.
Maar dat hoeft niet zo te gaan natuurlijk. Je kunt ook eerder en uit vrije wil energie stoppen in zelfkennis en bewustwording van je situatie. Gaat alles zoals je het wilt of loop je tegen blokkades aan? Ben je nog gelukkig in je werk, in je relatie? Of ben je in stilte vaak aan het malen en piekeren over dingen die echt niet lekker zitten? Maak je echte keuzes, of beantwoord je vooral aan verwachtingen van anderen?
Fases van persoonlijke ontwikkeling
Hoe je ook op dit pad van persoonlijke ontwikkeling komt, meestal verloopt het in 3 fases verloopt. In de eerste fase wordt de vanzelfsprekendheid van de manier waarop je dingen doorgaans doet verstoord. Je komt in een proces van zelfonderzoek, waarin je je innerlijke bewegingsmotoriek onderkent: dominante patronen die je sturen in situaties en relaties. Op het moment dat je je van deze patronen bewust wordt, krijg je er ook een zekere vrijheid tegenover. Dat is de tweede fase : bewustwording leidt tot beweeglijkheid, patronen worden minder dwingend. In de derde fase ten slotte herzie je vanuit deze innerlijke ontwikkeling de manier waarop je jezelf in de buitenwereld beweegt: je hebt het gevoel dat je jezelf hervindt in een andere gedaante. Je beweegt vrijer en gemakkelijker.
De fases van dit schema zijn ons maar al te bekend. Het is het grondschema van boeken, films, sprookjes en levensverhalen. Hoofdpersoon zit in niet goed in haar huid. Ze wordt ondergewaardeerd, is niet echt gelukkig, of wordt zelfs gekweld. Dan komt de crisis: dingen lijken nu echt mis te gaan. Assepoester mag niet maar het bal. De graaf van Monte-Cristo wordt, als de nog onbekende Dantès, in een kerker gezet. In ‘De tovenaar van Oz’ wordt Doortjes huis in Kansas door een tornado omvergeblazen, en moet ze haar eigen pad (yellow brick road) in sprookjesland weten te vinden. Uiteindelijk blijkt de crisis, in plaats van het einde, een soort nieuwe geboorte voor de hoofdpersoon te betekenen. De crisis in de buitenwereld leidt een catharsis in: een soort spirituele reinigende koorts die de hoofdpersoon transformeert. Als voltooiing van het verhaal verschijnt de hoofdpersoon in een nieuwe identiteit: Assepoester als prinses, Dantès als de Graaf van Monte-Christo. En Doortje ontmaskert valse tovenarij en leert op zichzelf te vertrouwen, als degene die haar innerlijke weg door het hele verhaal wist te vinden.
In het alledaagse leven zijn crisis, bewustwording en vernieuwing van de eigen identiteit misschien meestal niet zo dramatisch zichtbaar, maar daarom niet minder betekenisvol. Ik bespreek de drie fases van een persoonlijke ontwikkeling aan de hand van het verhaal van mijn coachee Helga.
Fase 1. Het voortraject van de crisis
Toen Helga bij me binnenkwam, werkte ze als manager in de zorg. Ze werkte zich drie keer over de kop en voelde zich qua energie steeds meer aan het eind van haar latijn komen. Vaak had ze een gevoel van bladeren vegen in een herfststorm: alleen maar zinloos en frustrerend. ‘Als er iets zou moeten veranderen dan zou het de maatschappij zijn’ zei Helga. En daar had ze wel een punt, want de zorg zit al jaren klem tussen te kleine budgetten, te weinig goed personeel en teveel vraag vanuit de samenleving.
Had Helga zelf dus geen probleem? Dat was ook weer niet helemaal waar. Ook zonder overheid was ze er wel goed in om teveel hooi op haar vork te nemen. Van jongs af aan eigenlijk. Ze deed haar werk meer dan goed, maar dat leidde niet tot een gevoel van tevredenheid. Het was nooit goed genoeg. Onder haar werkdrift zat, zoals bij veel overachievers, onrust en faalangst. Ze had succes maar genoot er niet van en voelde zich leeg. Als ze thuis kwam was ze uitgeput en haar gezin leed daaronder.
Persoonlijke professionele ontwikkeling
Ondertussen was Helga ook geen makkelijke collega: veeleisend, vaak gespannen en moeilijk aanspreekbaar. Als ze kritiek moest incasseren werd ze boos en verdrietig. Achter het voorbeeldige gedrag van Helga openbaarde zich zo een kluwen van soms bewuste en soms onbewuste patronen, die zich manifesteerden in werk en relaties.
Zo kwam ze bij mij voor mental coaching. In eerste instantie zou het gaan om haar professionele ontwikkeling: om ongezonde patronen in haar professionele houding te doorbreken. Ze was bang voor haar vermoeidheid, verlies van energie en verlies van inspiratie. Ze dacht dat ze op de rand van een burn-out zat. Zoals gezegd stuitte ze al snel op een persoonlijke laag die er al veel langer was, en die in veel meer dingen doorwerkte dan alleen in haar professionele houding.
Fase 2. Crisis
Voor Helga was de aanleiding van de crisis de ziekte van een kind. Ineens moest ze er voor hem zijn en dat zette alles op zijn kop. Ze kon haar werk nog maar op een minimale manier onderhouden, wat voor haar een horror-scenario was. En terwijl haar werk ineens voor een deel stil werd gelegd, werd ze overvallen door zorg en angst bij de ziekte van haar kind. Ze vertelde dat ze in haar adolescentie depressieve gevoelens gehad had, en was bang dat ze daarin terug zou vallen. Zo kwam het dat, toen haar kind herstelde, de persoonlijke klap voor haar achterna kwam.
Zelfbewustzijn en eigenwaarde
Ze begreep zichzelf niet meer: haar patronen kraakten in hun voegen. En zo kwam ze in de tweede fase van proces van haar persoonlijke ontwikkeling. Het ging nu niet meer om haar professionele houding of de ontwikkeling van haar carrière. Die gingen naar de achtergrond, terwijl ze dieper groef in de aardlagen van haar persoon.
Helga werd zich ervan bewust dat haar fixatie op werk haar een tijd lang van haar eigen gevoelsleven afgesneden had. Dat ging gepaard met een gevoel van leegte en uitputting. Maar op een paradoxale manier had het haar ook veiligheid gegeven. Werk was haar vluchtheuvel geweest in het leven. Haar geploeter sterkte haar in haar zelfbewustzijn. De wortels daarvan gingen ver terug. Ze vertelde over haar jongere zusje dat het oogappeltje van haar moeder was, en alle aandacht kreeg. Haar leven werd bestuurd door half-bewuste mantra’s waarmee ze haar eigen betekenis overeind probeerde te houden: ‘als het erop aankwam hadden ze haar toch wel nodig…’; ‘de oudste en de wijste zijn’; ‘er voor anderen zijn’; ‘praktisch blijven en niet flauw doen’. Zulke innerlijke overtuigingen waren een soort blauwdruk van haar leven geworden. Dat programma loslaten viel haar zwaar.
Patronen doorbreken
Als je het pad opgaat van persoonlijke ontwikkeling, begin je aan een fascinerende reis. Je wordt er gevoelig voor hoe je in patronen terugvalt, als mensen maar op de juiste knoppen drukken. Zulke triggers kunnen volledig autonoom werken. Ook al ben je je ervan bewust, en ben je van plan dingen te doorbreken: eenmaal getriggerd schiet je er nog steeds in terug.
Deze patronen vormen vaak een rode draad door je leven: vanuit je jeugd trekken ze hun spoor, niet alleen door je werk, maar ook door liefdesrelaties. (In het boekje De AAPP de baas vertel ik over de werking van zulke patronen, en hoe ik mensen help om zich eruit te bevrijden.) Maar een traject van persoonlijke ontwikkeling gaat uiteindelijk verder dan dat. Persoonlijke ontwikkeling gaat niet alleen over problemen, maar vooral over groei.
Je werkt niet aan jezelf als aan een kapotte auto. Een auto wordt nooit beter dan hij was toen hij uit de fabriek rolde. Als hij eenmaal kapot is kun je hem opknappen, maar hij wordt nooit meer als nieuw. In het menselijk leven ligt het omgekeerd. We hebben onze ervaringen, deuken èn successen nodig om ons potentieel ten volle te ontwikkelen. Ofwel zoals Nietzsche onze opdracht formuleert: werde was du bist! Dat betekent: realiseer wat in je zit, je potentieel.
Persoonlijke ontwikkeling en personal coaching
Personal coaching is bij uitstek gericht op deze positieve kant van je persoonlijke ontwikkeling. In een crisis zit een kans, want je kunt niet meer op de oude weg doorgaan. Om de crisis te overwinnen kun je voor een deel middelen inzetten die iedereen goed doen. Een goede balans creëren tussen controle en loslaten bijvoorbeeld. Voldoende ruimte maken voor je fysieke gezondheid, je emotionele welzijn en je relaties.
Maar voor een ander deel moet je je eigen antwoorden op je vragen geven, en helpen algemene raadgevingen niet. Begin er in ieder geval mee om de dingen in te zetten die je altijd al goed doen: reizen, klussen, mountainbiken, yoga, muziek, de natuur intrekken met je hond of tuinieren. Wat ook maar voor je werkt! Vaak hoort het bij een crisis dat je teveel van deze elementaire dingen verwaarloost.
Persoonlijke ontwikkeling is inderdaad ook heel persoonlijk. Je moet je eigen puzzel leggen en hebt niks aan de antwoorden van een ander. Voor de één is zijn relatie met zijn familie helend, voor de ander verstikkend. Voor de één is werk bevrijdend terwijl een ander erin opgesloten zit. Bij Helga speelde werk een remmende rol. Het hield haar gevangen in de negatieve mantra’s van haar jeugd. De angst die ze ervoer bij de ziekte van haar zoon, had alles te maken met het feit dat ze de veiligheid van die mantra’s los moest laten. Ze moest erop vertrouwen dat haar liefde en aanwezigheid het belangrijkst waren. En genoeg! Om dat zelfvertrouwen op te graven, moest ze naar de diepste leemlagen van haar persoon.
Fase 3. Een nieuw standpunt: Innerlijke transparantie
Eenmaal op deze innerlijke grond aangeland, kon Helga haar puzzel in het leven opnieuw gaan leggen. Want als je in een proces van een persoonlijke ontwikkeling op een fundamenteel niveau een transitie doormaakt, werkt dat door op alle terreinen van je leven, ook in de buitenwereld. Dat is geen doel in zichzelf maar een consequentie. Zonder uitdrukkelijk met haar professionele identiteit bezig te zijn geweest, was haar waardering van werk wel verschoten. Ze had het niet meer nodig om te presteren om gewaardeerd te worden. En daarmee merkte ze meteen dat alles gemakkelijker ging.
Persoonlijke ontwikkeling: een organisch proces
Wanneer je inziet dat jijzelf de constante bent in je eigen leven, en dat de patronen in de buitenwereld samenhangen met patronen in jezelf, begint er van alles te bewegen. Zo ontrolt zich het proces van persoonlijke ontwikkeling op een heel organische manier van binnen naar buiten. Vanuit innerlijke patronen naar gewoontes, naar je privé-leven, je woning, je relaties. En nog verder naar buiten, naar je werk, je werkomgeving, je positie in de wereld. Steeds ben je aan het opruimen, aanpassen en vernieuwen. Zodat je leven je op den duur veel vrijer voelt: lichter, passender, natuurlijk en gemakkelijk. Het resultaat is voor de buitenwereld niet per se opzienbarend, maar maakt voor jezelf een wereld van verschil uit.
Effectiviteit
Omdat je innerlijke wereld en je acties in de buitenwereld steeds beter op elkaar afgestemd zijn, wordt je wel steeds effectiever. Als er iets is dat mensen kenmerkt die deze reis ondernomen hebben, is het dat ze kiezen voor dingen die voor hen kloppen, waardoor hun leven in een vanzelfsprekende flow komt. En daar profiteren ze niet alleen zelf van. Ook voor hun omgeving bewerken ze zo het beste resultaat: omdat ze zichzelf niet forceren, met aandacht bij hun werk zijn en persoonlijk in balans blijven.
Ik sluit daarom met een citaat van de Middeleeuwse mysticus Meister Eckhart, die deze kern van een persoonlijke ontwikkeling heel kernachtig beschrijft:
“…je moet zo leren te werken dat je in, met en vanuit je innerlijk werkt; dat je je innerlijk laat doorbreken in je activiteit en je activiteit binnenvoert in je innerlijkheid, zodat je gewend raakt ongedwongen te werken.”**
___________________
* Carl Gustav Jung, in ‘Psychologie van de overdracht’, Verzameld werk deel 3, Rotterdam 1995, p. 270. Jungs begrip van individuatie, zoals onder andere uitgewerkt in zijn ‘Psychologie van de overdracht’, is fundamenteel voor mijn trajecten van persoonlijke ontwikkeling.
** Meister Eckehart, ‘Reden der Unterweisung’, in Deutsche Predigten und Traktate, München 1969, p. 94, vert. hvv.
___________________
Ik help u graag verder:
Wilt u een gratis kennismakingsgesprek?
Wilt u meer informatie over personal coaching?
Luister ook naar onze podcast met aandacht voor allerlei thema’s van persoonlijke ontwikkeling:
Op eigen koers
Andere blogs over personal coaching, mental coaching, life-coaching
