Filosofen moedigen mensen vaak aan om bij alles naar het waarom te vragen. Maar meestal zie ik die vraag een heel verkeerde rol spelen in gesprekken. Een partner heeft veel teveel gedronken, en de ander vraagt boos: ‘waarom heb je dat gedaan?’ Iemand stelt zich in zijn werk op als remslof in vaste dienst, en de leidinggevende vraagt: ‘waarom kun je nooit eens enthousiast meedoen?’ Een kind werkt niet voor school en de leraar vraagt: ‘waarom zet je je niet eens wat meer in?’.
Voor zulke situaties haalt die vraag echter niets uit, integendeel, je loopt er recht het moeras mee in. Ik geef 5 goede redenen om níet te vragen waarom, en één goede reden om het wel te doen:
Ik baal ervan!
1. Je bedoelt tien tegen een iets anders. Als je partner teveel gedronken heeft, bedoel je waarschijnlijk ‘ik baal ervan, kan er met mijn hoofd niet bij’. Maar je zegt ‘waarom doe je dit?!’. Zoals iemand ‘waarom!’ uitroept bij een overreden hondje. Het is een uiting van verdriet bij de zinloosheid die iemand op dat moment ervaart. Het laatste wat hij wil is een nuchter antwoord (‘ik wou op tijd op mijn werk zijn, en gaf niks om je hondje’).
We weten vaak helemaal niet waarom we iets doen
2. Met de vraag waarom vraag je naar het doel waarmee de ander iets doet: ‘Waarom? Om dit of dat te bereiken’. Maar meestal hebben we helemaal geen vooropgezet doel met wat we doen, zeker niet met de dingen waarmee we een ander kwetsen, iets belangrijks nalaten of iets stuk maken.
Een kind dat niet werkt voor school heeft daar geen vooropgezet doel mee, en staart je dus glazig aan als je naar het waarom vraagt. Iemand die altijd op de rem staat in een organisatie heeft eerder een soort anti-doel: wàt de anderen ook willen, dat wil hij niet. En tien tegen één denkt hij dat de reden daarvoor ligt bij al die anderen: omdat zij alleen maar stomme dingen willen. En ook iemand die teveel drinkt doet dat meestal niet omdat hij daarmee een doel voor ogen heeft. Eerder is het zo dat hij op die momenten níet leeft naar de doelen die hij zich stelt.
Je zit niet te wachten op uitvluchten
3. Eigenlijk zou je dus niet moeten vragen ‘waarom’ maar ‘waardoor’. Je wilt misschien niet iemands doel weten, maar de oorzaak waardoor iemand iets doet. Maar het antwoord op de vraag naar zulke oorzaken is oneindig complex. Hoe ons handelen een spel is van toeval en verlangen, zwakte en gelegenheid, genetische aanleg en opvoeding: wie precies weet hoe het in elkaar zit mag het zeggen. Wat moet de ander dan met die vraag waarom hij zoveel gedronken heeft? De vraag zet de deur alleen maar open voor uitvluchten: ‘Ik weet niet, ik zit niet zo goed in mijn vel de laatste tijd. Eigenlijk voel ik me niet gelukkig in de relatie’. En voor je het weet komt het probleem bij jou te liggen.
Je geeft het initiatief af
4. Nog een probleem: met de vraag ‘waarom’ geef je het initiatief in het gesprek af. Als je heel verdrietig bent door iets wat de ander doet, en je vraagt waarom, krijg je zoals gezegd vaak een verhaal dat aan elkaar hangt van de uitvluchten. Die ga je niet accepteren, je wordt boos en het wordt ruzie. Maar waar blijf je nou met je verdriet? Hoeveel beter had je alleen maar gezegd: je maakt me verdrietig, ik baal ervan. Dan was dat er tenminste uit geweest. Zeggen hoe je je voelt is veel belangrijker in relaties dan verklaringen vragen voor gedrag.
Je gaat voorbij aan je gevoel
5. Maar dat vinden we moeilijk. Of je nou vraagt waarom of waardoor: je vraagt naar een verklaring. Verklaren is het eerste wat we doen als er iets naars gebeurt. Net als bij een ramp of een terreurdaad. Meteen barsten de vragen los: wie heeft het gedaan, hoe heeft dit kunnen gebeuren, zijn er fouten gemaakt, wat bezielt de daders, moeten de regels aangepast worden? We doen dat zogenaamd om te voorkomen dat het nog eens gebeurt. Daar geloof ik niks van. We gaan op die manier gewoon voorbij aan gevoelens van wanhoop en verdriet. Want stilstaan bij je verdriet helpt niet zeggen we. Maar dat is niet waar. Erbij stilstaan is het eerste en belangrijkste dat een gevoel nodig heeft.
We zijn echter gewend om bij nare gebeurtenissen weg te vluchten van ons gevoel en de wijk te nemen naar ons bewustzijn. We vragen verklaringen en beloftes voor verandering. En vervolgens merken we dat er verdriet en onrust achterblijft en dat alle uitleg en beloftes daar niets aan veranderen. Dat is niet gek want met dat oorspronkelijke gevoel is ook nog niets gebeurd.
Gesprekken over het waarom zijn mooie en rustige gesprekken
6. Maar ondertussen laten we op andere momenten net zo goed iets achterwege: om rustige gesprekken te hebben over ons waarom. Zo vaak als mensen vragen waarom, zo weinig vragen ze dat echt: om elkaar bij te praten. Waarom gaat het je, in je werk, in de muziek die je mooi vindt, in de gewoontes waar je aan hecht.
Hier is de waarom-vraag wel op haar plaats. Zij is verbonden met zingeving. Spaar je waarom-vraag voor de momenten waarop je tot die laag doordringt. In relaties, maar ook met kinderen of onder collega’s is het heel belangrijk zulke gesprekken te hebben. Maar concentreer je op de meeste andere momenten op wat er echt aan de hand is: bijvoorbeeld verdriet, boosheid, rouw.
Meer lezen over goede gespreksvoering? Lees mijn blog ‘‘Coaching, stilte in beweging‘
* Bij de afbeelding boven deze blog: Angelus Silesius (geb. Johann Scheffler) was een Duitse mysticus uit de 17e eeuw. Zijn spreuk speelt een leidende rol in het boek ‘Der Satz vom Grund’. In dat werk onderzoekt de Zuid-Duitse filosoof Martin Heidegger (1889-1976) de vraag waarom in allerlei van haar wetenschappelijke en cultuurhistorische aspecten. Vertaling: De roos is zonder waarom; ze bloeit omdat ze bloeit, ze let niet op zichzelf, vraagt niet of men haar ziet.
