Lijd je onder een schuldgevoel? Gemakzuchtige raadgevers geven een simpele oplossing: laat gaan! Gedaan is gedaan en je kunt de tijd niet terugdraaien. ‘I did what I had to do’, zingt Frank Sinatra, en Edith Piaf ‘Je ne regrette rien’. Maar helaas is het niet voor iedereen zo simpel. Mensen hebben nou eenmaal een geweten en zo makkelijk is het ook weer niet om alles dat je gedaan hebt – of nagelaten – achter je te laten. Het is zelfs maar de vraag of we dat moeten willen. Als niemand ooit omkijkt en denkt ‘dat had ik niet zo moeten doen’, zouden we daar dan wel zo blij mee moeten zijn? Volgens mij niet.
Ons vermogen tot zelfkritiek is op zich een positieve eigenschap. Van je fouten kun je leren, zeggen opvoeders en ze hebben gelijk. Bovendien: zelfkritiek vergroot onze aanspreekbaarheid voor anderen. Wie weinig zelfkritiek kent, schiet al snel in het verweer. Een ander moet dan flink kracht bijzetten om erkenning te krijgen voor waar hij tegenaan loopt. Een schuldgevoel kan ertoe leiden dat je iets alsnog gaat uitpraten, excuses aanbiedt of een schade vergoedt.
Maar het schuldgevoel komt niet tot rust
Maar er zit iets geks aan dat schuldgevoel: het komt vaak niet tot rust. Ook als je al geleerd hebt van je fouten. Ook als je al naar een ander hebt geluisterd en eventueel excuses hebt gemaakt. En er zit nog iets geks aan: het zijn niet de grootste en ernstigste fouten die het grootste schuldgevoel oproepen. Je zou bijvoorbeeld in een aanrijding een auto total loss gereden kunnen hebben, maar er na afhandeling door de verzekering niet echt meer mee zitten. Maar een kras maken op de auto van je vader is echt afschuwelijk. Ook al zegt hij honderd keer dat het goed is en dat je het los moet laten.
Schuldgevoel: wat en waardoor
Het meest voor de hand liggende zou zijn dat je een schuldgevoel krijgt doordat je schuld hebt aan het leed van een ander. Zoals wanneer een rechtbank zijn ‘schuldig’ over je uitspreekt: 1) je hebt het gedaan en 2) het is je verwijtbaar. Maar als je wat dieper de materie induikt, zie je iets anders.
Ik geef nog een eenvoudig voorbeeld: je had je voorgenomen twee keer per week te fitnessen, maar je hebt het niet doorgezet. Nu heb je daar een schuldgevoel over. Is er hier sprake van een schuld? Tegenover wie dan? Hoogstens tegenover jezelf. Maar kun je wel een schuld aan jezelf hebben? Krijg je ooit een schuldgevoel als je met een hamer op je duim slaat? Nee toch zeker?
Nog een voorbeeld: je hebt beloofd je buurman te helpen om zijn schuurtje te vertimmeren. Maar je bent te druk met je werk en nu moet je het afzeggen. Je hebt een schuldgevoel, maar heb je wel schuld? De afweging die je maakt is redelijk en je buurman begrijpt het ook wel. En toch is er dat schuldgevoel… chuldgevoelens gaan lang niet altijd over een duidelijke schuld
Een schuldgevoel nestelt zich graag in diffuse situaties
We zien dus dat een schuldgevoel lang niet altijd te maken heeft met een duidelijke overtreding of fout. Het nestelt zich eerder in subtielere en kleinere gevoelens van onbehagen in allerlei situaties: was ik niet te haastig, te achteloos, te oppervlakkig, te snel met mijn oordeel, te traag of heb ik er überhaupt niet bij stilgestaan hoe het voor die ander zou zijn?
Als een echte rat heeft het schuldgevoel een voorkeur voor zulke duistere en diffuse situaties: die waarin ‘de overtreding’ niet echt duidelijk is. Of waarin je alleen zelf weet dat je handelen de schoonheidsprijs niet verdiende. Neem:
- schuldgevoel over iets dat je hebt nagelaten uit laksheid
- een studie die je nooit hebt voltooid
- je bent al lang niet bij je ouders op de koffie geweest
- een telefoontje dat je voor je uitschuift
- weer te laat zijn met de kerstkaarten sturen
- je gevoeligheid voor luxe
- op de bank in slaap gevallen zijn, partner al naar bed, avond voorbij
- te dronken thuisgekomen
- geflirt
- je was er niet toen de kinderen klein waren
- hoe kun je toch voorbijgaan aan al het leed en onrecht in de wereld?
- schuldgevoel over conflicten waarin je de zaak te hoog opspeelde
- conflicten die je ten onrechte vermeden hebt
- een bedelaar die je al op twintig meter afstand spot, maar je vermijdt oogcontact.
Berouw, spijt en het goed maken
In zekere zin is de situatie waarin je een duidelijke fout gemaakt hebt dus ‘de eenvoudigste’. Je hebt door onvoorzichtigheid een onvervangbare vaas kapot laten vallen. Je hebt met een stomdronken kop gezoend met de buurvrouw. Heel naar zulke dingen. Oprecht spijt betuigen is het enige wat je kunt doen, en meteen ook het beste wat je kunt doen. De gebeurtenissen in deze voorbeelden zijn naar maar op een bepaalde manier duidelijk. En ze laten niet per se het grootste schuldgevoel na. Op een bepaalde manier staan berouw en spijt naast het schuldgevoel. Ze zijn anders. Ze komen meestal meteen op vanuit een jammerlijke misslag (schuld). En dan spreek je dat ook meteen uit: ‘O mijn God, dat had ik nooit zo mogen doen. Wat een stommiteit. Hoe kan ik het goedmaken’.
Zoals gezegd gaat het meest venijnige schuldgevoel lang niet altijd over dit soort situaties. Oppervlakkig beschouwd gaat schuldgevoel over iets wat je fout gedaan hebt en weer goed moet maken. Bij nader inzien heeft schuldgevoel meer te maken met het tekortschieten in verwachtingen die anderen van je hebben én in die je van jezelf hebt.
Schuldgevoel na een scheiding
Heel scherp voelen we de pijn hiervan bij een scheiding. Als een partner uit een relatie gaat, betekent dat verdriet en pijn voor degene die verlaten wordt, maar net zo goed voor degene die gaat. Voor alle partners geldt (in het algemeen) dat ze een scheiding niet gewild, gehoopt of bedacht hadden. Als je toch degene bent die gaat, neem je de pijn en het verdriet van de ander mee, en vaak ook zijn boosheid en verwijt. Dat kán een enorm schuldgevoel triggeren. Dat schuldgevoel is reëel, want je hebt de ander ook pijn gedaan. Maar het kan nog steeds zo zijn dat je ondanks alles achter je stap staat. Je voelt je weliswaar schuldig aan het leed van de ander en je wilt best uitspreken dat het je heel erg spijt dat de ander zo’n verdriet heeft. Maar toch ga je niet terug. In die zin ga je het dus niet goedmaken en dús valt het met die spijt ergens ook wel mee: voor zijn verdriet wel. Voor je eigen keuze niet.
Goed maken werkt niet
En zo is het heel vaak met een schuldgevoel. Je voelt je schuldig dat je niet zo vaak naar je bejaarde ouders gaat, maar feit is dat je ondertussen gewoon prioriteit geeft aan andere zaken. Je loopt een bedelaar voorbij, maar vindt het ook echt niet je taak om hem van zijn dagelijkse halve liters bier te voorzien. Het knagende zit hem voor een groot deel in de onbeslistheid: dat je het ergens wel anders zou willen doen, maar ergens ook niet. En je excuses lopen het risico om navenant ontvangen te worden: ‘Mooie woorden, maar wat heb ik eraan?’
De problematiek van het schuldgevoel is dus veel complexer dan in eerste instantie lijkt. Het gaat niet zozeer om duidelijke fouten en overtredingen, maar veel meer over iets dat aan het leven zelf kleeft: dat je soms mensen pijn doet – dat je dat niet zou willen maar ook niet altijd kunt voorkomen. Dat je soms jezelf teleurstelt en soms anderen, en dat je ook dat niet altijd kunt voorkomen – als je tenminste geen superman bent.
Schuldgevoel is een existentieel probleem
Als we dus de situatie van duidelijke fouten en misslagen voorbijgaan, komen we in de volgende laag: dat schuldgevoelens bij het leven horen, omdat we mensen zijn en geen goden. Omdat we anderen soms pijn doen met de keuzes die we maken. Nniet perfect zijn. Omdat we het niet voor iedereen goed kunnen doen.
Als we ons dat realiseren moeten we voor het loslaten van schuldgevoelens ook andere middelen aangrijpen dan spijt betuigen of goed maken. We moeten de verdieping in.
Dat kan ik niet meer in een blog doen, en dus heb ik een heel essay gewijd aan het schuldgevoel: wat het is en hoe je ervan afkomt. Dit essay, ‘Schuldgevoel, een knaagdier’, staat in mijn webshop – als epub en in druk. In dit essay heb ik ook een speciale paragraaf gewijd aan de samenhang van schuldgevoel en codependentie.Klik hier voor mijn blog over het thema codependentie.
Als je geïnteresseerd bent in het schuldgevoel als professional, of ermee worstelt in je eigen leven, haal dan vooral dit essay in huis. Als je daarna nog vragen hebt of coaching wilt rond dit deze of andere problemen van persoonlijke ontwikkeling, neem dan gerust contact met mij op.
naar de webshop voor: Schuldgevoel, een knaagdierHeb je hulp nodig bij het doorbreken van hardnekkige patronen, zoals codependentie? Kijk eens bij mijn gespecialiseerde programma’s van personal coaching:
Personal Coaching
